ROZDZIAŁ II.
O ołtarzach i ich ozdabianiu.
1. Ołtarz Wielki i Tabernakulum. Najgłówniejszym miejscem w każdym domu Bożym jest ołtarz poświęcony do sprawowania najśw. Ofiary Now. Zak. czyli Mszy św. Zazwyczaj w każdym kościele jest większa liczba ołtarzy. Ołtarz w presbiteryum zowie się wielkim albo głównym, inne bocznymi. Prócz tego, że się mieści w presbiteryum, w. ołtarzu wyróżnia się od bocznych jeszcze tem, że ma pośrodku tabernakulum (to zn. namiot), gdzie się przechowuje Najśw. Sakr. Ołtarza. Tak właśnie nazywał się w St. Zakonie budynek, w którym przechowana była największa świętość ludu żydowskiego, t. j. arka przymierza. Lecz nierównie większe znaczenie ma tabernakulum dla chrześcijan; w niem bowiem przechowuje się nie już przeobrażenie, ale rzeczywiste ciało Chrystusa Pana. Tabernakulum ma często kształt podłużny, jak arka St. Zakonu, bądź też wązkiego domku czyli szafki ozdobnej, a otwierającej się drzwiczkami z przodu, dla łatwiejszego wydobywania N. Sakramentu na każdoczesny pokarm duchowy dla wiernych. Stąd poszła druga jego nazwa ,,cyboryum" (od łać. ,,cibus" = pokarm). Niekiedy tabernakulum miewa także kształt okrągły, jakby kołowrota z nyżą wewnętrzną na przechowywanie św. postaci. Podczas uroczystego nabożeństwa umieszcza się na wierzchnej części tabernakulum jakby na tronie, t. j. na miejscu wywyższonem i widziałem z dalszych części kościoła, Ciało Pańskie (w monstrancyi lub puszcze) ku czci publicznej. Widzieć Je wtedy można w otoczeniu postaci Aniołów, składających Mu hołd głębokości, i na tle złocistych promieni, a często też pod daszkiem złoconym czyli baldachinem, pięknie ozdobionym u szczytu koroną. Dla wyrażenia hołdu, należnego P. Bogu, ukrytemu w tajemnicy Ołtarza pod postacią chleba, zwiesza się od stropu sklepienia na wprost tabernakulum lampa zw. ,,wieczystą", dlatego, że się w niej ustawicznie, dniem i nocą, pali oliwa. W kościołach katedralnych umieszczają zwykle N. Sakrament w jednej z bocznych kaplic, by przy dłuższem często nabożeństwie u w. ołtarza wierni nie doznawali przeszkody w przyjmowaniu Komunii św. Wierni, jeśli im wypadnie przechodzić poprzed tabernakulum, powinni przyklęknąć dla oddania hołdu Zbawicielowi, utajonemu w Hostyi św.
2. Dolna część ołtarza. Części składowe każdego ołtarza są następujące: a) Stopnie, po których kapłan wstępuje do ołtarza; są one zazwyczaj okryte kobiercami. b) Na stopniach jest położona na całą długość ołtarza szeroka podstawa czyli podłoga, na której kapłan stoi odprawiając Mszę św., aby obecni mogli łatwo widzieć obrzędy Mszy św. c) Antipendyum, t. j. zasłona przedniej części ołtarza od postawy do górnej płaszczyzny. Dawniej była ta zasłona z materyi zwisającej na dół, o barwach zastosowanych do uroczystości, a przeznaczeniem jej było: osłaniać relikwie św. w ołtarzu lub pod nim przechowane. Teraz sporządza się antipendya z kamienia lub drzewa, odpowiednio ozdobionego w malowidła lub rzeźby; nie równie częściej z tkaniny, ujętej w piękne ramy. Pośrodku antipendyum widzieć można zwykle jużto godła symboliczne, (t. j. podające znaczenie przenośne) trzech cnót teologicznych: wiary (krzyż), nadziei (kotwica), i miłości (serce), już też monogramy, t. j. skrócone imiona Chrystusa i Maryi). d) Wierzchnia płyta ołtarzowa (czyli mensa = stół) zrobiona z jednej sztuki twardego kamienia do 10 cntm. gruba a takiej wielkości, iżby cały ołtarz pokrywała. Nazwa ,,mensa" przypomina stół przy ostatniej wieczerzy, na którym Zbawiciel ustanowił ofiarę Mszy św.; zaczem poszło, że od najpierwszych czasów chrześcijaństwa spełniano najśw. Ofiarę choćby na prostych stołach. Na 4 rogach z tej płyty i na środku powinny być wyryte małe i wcale nie głębokie krzyżyki. (Płyta wspierać się powinna na 4 kamiennych słupach, z których każdy ma być z jednej sztuki i tak rozmieszczony w 4 rogach mensy, aby ta do nich przymocowana jedną z nimi stanowiła całość). Taki tylko ołtarz może być poświęcony (konsekrowany) i zowie się stałym. e) Zamiast słupów pod płytą jest często podmurowanie ołtarza, zbudowane w podłużny graniastosłup z marmuru lub twardego ciosowego kamienia (a choćby z dobrze wypalonej cegły). Ciągnie się ono od fundamentów lub podstawy ołtarza a sięga takiej wysokości, by kapłan mógł wygodnie Mszy św. odprawiać. f) Grób, to jest wydrążenie czworograniaste w samym środku płyty, tam gdzie podczas Mszy św. spoczywają św. postacie, (bądź tuż pod płytą w murze ołtarzowym) i to takiej wielkości, (10 ctm. w kwadrat a 3 w głąb(, by się w niem mogła pomieścić metalowa puszka z relikwiami św. Męczenników, którą tam wkłada i zamurowuje biskup podczas poświęcenia ołtarza. Tylko na takim ołtarzu, w którym się mieszczą św. relikwie, można odprawiać Mszę św. Dzieje się to na pamiątkę, że niekdyś, gdy jeszcze z powodu prześladowania chrześcijanie nie mieli publicznych domów Bożych, lecz kryć się musieli w podziemnych, sklepionych pieczarach, nazwanych z gr. katakombami, obierali sobie za mensę (stół) płaską powierzchnię w zagłębieniu nad grobami męczenników. Stąd poszło, że w wielu dawych kościołach nadano samemu podmurowaniu ołtarza kształt grobowca lub trumny, wierzchnią płytą ołtarzową czyli mensą jakby płaskiem wiekiem przykrytej. g) W ołtarzach niemurowanych a nawet w tych murowanych, które jeszcze nie są przez biskupa poświęcone, umieszza się w tem miejscu, gdzie mają na ołtarzu spoczywać św. postacie, przenośne kamieni ołtarzowe, tak zw. z łać. portatyle. Zawierają one również św. relikwie, opieczętowane przez biskupa i szczelnie zamurowane kamienną płytą.
3.Górna część ołtarza. Do uzupełnienia ołtarza właściwego przyczynia się jego część górna, gdzie sztuka kościelna zastosowuje wszechstronne ozdoby. W tej części następujące przedmioty zasługują na uwagę: a) Nastawa ołtarza, t. j. małe podwyższenie w głębi ołtarza, oparte o brzeg mensy od ściany. Tu umieszcza się zwykle świeczniki pod świece, kwiaty sztuczne i naturalne, figury mniejszych rozmiarów, relikwiarze, t. j. przybory o rozmaitych kształtach; zwykle mają one kształt trumieniek lub małych skrzyneczek z przodu oszklonych, a zawierają wewnątrz św. relikwie. b) Nad nastawą wznosi się obramienie, t.j. ozdoby w górnej części ołtarza. Są one zwykle z drzewa, niekiedy z kamienia, a zwłaszcza marmuru. Ich zadaniem jest osłonić filar lub ścianę, do której ołtarz przypiera, a zarazem dodać ozdoby głównemu obrazowi ołtarzowemu. Tu przeto widzieć można słupy i kolumny pięknie rzeźbione, malowane i złocone gzymsy i ornamenta architektoniczne, to za takie, jakich wymaga sztuka budownictwa. Tworzą one czasem dwie kondyguacye, t. j, jakby dwa stopniowo wznoszące się podwyższeni, u szczytu zwężone i zakończone krzyżem. Zależenie od stylu, wedle którego cały kościół jest zbudowany, rozróżnia się także w budowie i sposobie upiększenia górnej części ołtarza style: romański, gotycki, odrodzenia i t. p. c) w środku tych ozdób mieszczą się malowane obrazy w bogatych ramach lub figury Świętych dla nauki, zbudowania i zachęty wiernych, aby ci, którzy z książek czytać nie umieją, mogli z tych obrazów poglądowo czytać i uczyć się prawd chrześć.''. (Św. Grzegorz W.). Od osób świętych, przedstawionych w malowidle lub rzeźbie, ma każdy ołtarz swą nazwę, n. p. ołtarz św. Antoniego. W obrazie u w. ołtarza umieszczony jest św. Patron kościoła, pod którego opieką świątynia pozostaje. Od niego też ma ona swą nazwę, n. p. kościół św. Jana. W starych kościołach można spotkać w górnej części ołtarza, zamiast jednego obrazu, tak zw tryptyk. Jest to szafa płytka, pięknie ozdobiona a zamykana skrzydłami (jakby drzwiami) ; tak w środku szafy, jak na skrzydłach, tak z jednej jak z drugiej strony, są rzeźbione lub malowane postacie Świętych lub zdarzenia z życia i męki Zbawiciela. W ten sposób zamiast zwykłego w ołtarzu jednego obrazu stałego, widzieć można w tryptykach równocześnie kilka obrazów, stosownie do tego, czy są otwarte czy zamknięte (Sławny tryptyk Wita Stwosza z wiek XV. w kościele N. P. Maryi w Krakowie).
4. Godła symboliczne. Często również można oglądać w kościołach i kaplicach, zwłaszcza na drzwiczkach tabernakulum lub na sklepieniu, godła symboliczne to zn. takie wyobrażenia rzeźbione lub malowane, które mają znaczenie przenośne i uzmysławiają jakąś prawdę religijną, n. p. pelikan, karmiący pisklęta krwią z piersi rozdartej, jest symbolem Zbawiciela, który nas karmi krwią własną w Sakr Ołtarza. Baranek z chorągwią jest również wyobrażeniem Zbawiciela, który jako ,,Baranek Boży" ofiarą krzyżową zgładził grzechy całego świata, a temsamem odniósł najwspanialsze zwycięstwo nad czartem, co właśnie wskazuje chorągiew, jako godło tryumfu. Krew płynąca z piersi Baranka jest obrazem Sakr. Ołtarza. Księga na której Baranek spoczywa, opatrzona 7 pieczęciami oznacza 7 św. Sakramentów. Ducha św. przedstawia się zwykle w postaci gołąbka promienistego. Również przymioty Boskie bywają odpowiednio uzmysławiane, n. p ręka opromieniona jest symbolem wszechmocy Boskiej, oko wśród promieni oznacza Boską Opatrzność i t. d. Nie mniej często spotkać się można z przestawieniem narzędzi męki Pańskiej. Najświętszą Pannę Maryę przedstawiają w obrazach najczęściej jako Matkę Boską z Boskiem dzieciątkiem na ręku, często też jako Panna Niepokalaną, uwieńczoną, koroną niebieską i depczącą głowę węża, albo też jak Matkę Bolesną.Aniołowie na obrazach przedstawiani są ze skrzydłami dla wyrażenia szybkości, z jaką spełniają rozkazy Boże. Apostołów wyróżniają bądź oznaki ich posłannictwa ku głoszeniu św. ewangelii, bądź godła ich męczeńskiej śmierci. Tak n. p Piotr św. jako namiestnik Chrystusa P. na ziemi i rządca królestwa niebieskiego przedstawiany bywa z kluczami w ręku, św. Paweł wsparty na mieczu i t d. Ewangeliści wyobrażeni są z otwartą księgą ewangelii i z godłami czyli znakami symbolicznymi, które stoją w związku z początkowymi ustępami ich ewangelii. Św. Mateusz ma godło człowieka, św. Marek lewa, św. Łukasz woła a św. Jan orła, a wszystkie te godła mają skrzydła. Męczenników wyróżniają palmy, jako godła zwycięstwa nad ciałem i uzyskanej nagrody wiecznej, tudzież narzędzia śmierci poniesionej za Chrystusa. Św. Wyznawcy przedstawiani są szatach swego stanu, n. p. biskupich lub zakonnych, lub z godłami cnót, któremi się za życia odznaczali, n. p św. Marcin, dzielący się płaszczem z ubogim, św. Józef z lilią w ręku, jako symbolem zdobiącej go szczególnie cnoty czystości. Ojcowie Kościoła mają zwykle księgę w ręku na oznaczenie głębokiej nauki i znajomości prawdy objawionych. Św. Dziewice odznacza lilia, jako godło czystości, i wieniec wskazujący, że są oblubienicami Chrystusa.
Wszystkie postacie święte mają około głowy złociste promienie, oznaczające ich chwałę w niebie. Takie świetlane około ich głowy promienie zowią się nimbem Święci Pańscy mają nimb okrągły, Najśw. Panna zwykle gwiaździste koło, Zbawiciela P. odznacza nimb trójpromienny lub w kształcie krzyża. Promienie, okalające całą postać świętą, zowią się aureolą i przypadają tylko Trójcy św., osobie Zbawiciela i Matce Boskiej, zwłaszcza w wyobrażeniu Niepokalanego Poczęcia i Wniebowzięcia. Aureola, rozciągająca się do całej grupy osób, zowie się gloryą. Korona na głowie Świętych jest bądź oznaką ich królewskiej godności na ziemi, bądź symbolem narody w niebie.
5. Przybory ołtarza do Mszy św. Na każdym ołtarzu, prócz mensy zaopatrzonej w św. relikwie, znajdować jeszcze powinny do Mszy św. następujące przedmioty: a) Krucyfiks, t. j. krzyż z wizerunkiem ukrzyż. Zbawiciela na przypomnienie krwawej ofiary krzyżowej, która we Mszy odnawia się w sposób bezkrwawy. Krucyfiks umieszczony jest na nastawie nieco na podwyższeniu, by ku niemu można oczy podnosić ; obliczem zwrócony on jest do nazwy kościelnej. Prawo jego ramię stanowi prawą stronę ołtarza i kościoła , a ponieważ po tej czyta się we Mszy św. ewangelia , zowie się ona także stroną ewangelii ; drugie ramię wyciągnięte jest ku lewej stronie ołtarza czyli ku tak zw. stronie epistoły. b) Świeczniki (czyli lichtarze) z woskowemi świecami. Świece oznaczają Chrystusa ,,światłość świata" i przypominają czasy prześladowania Kościoła, kiedy nabożeństwo musiano odprawiać w podziemnych katakombach a panującą w nich ciemność rozpraszać światłem. (Między świecznikami umieszcza się relikwiarze i kwiaty). c) Mensa ołtarzowa musi być pokryta trzema lnianymi obrusami , przypominającymi białe prześcieradła, któremi owinięto ciało Zbawiciela przy złożeniu do grobu. d) Dalej znajdować się powinny na ołtarzu trzy tablice oparte o nastawę ; jedna większa na środku, dwie po bokach. Zowią je kanonami dlatego, że zawierają modlitwy, powtarzające się stale przy Mszy św., by kapłan mógł je łatwo odczytać i uniknąć omyłki.
Prócz tych przedmiotów znajdują się jeszcze na ołtarzu lub obok do użytku przy Mszy św.: a) Pulpit , t. j. podstawka z drzewa o ukośnem oparciu dla mszału. Zamiast niego używa się także, ozdobionych haftem, małych poduszek. b) Dzwonek na stopniach ołtarza, którym ministrant zwraca uwagę obecnych na główne części Mszy św. c) Obok ołtarza umieszcza się zwykle mały stolik (czyli kredens) albo pułeczkę przytwierdzoną do ołtarza z boku, gdzie stoją ampułki, t. j. małe dzbanuszki z winem i z wodą, tacka czyli miseczka, na którą spływać ma woda przy umywaniu rąk podczas Mszy św., mały ręczniczek do ocierania rąk i t. p.
UWAGA. Ołtarz, do którego jest przywiązany odpust zupełny dla mszy św. za dusze zmarłych, zowie się uprzywilejowanym. Oznacza go łać. napis: ,,Altare privilegiatum", umieszczony na tabliczce z boku ołtarza.
Źródło: Ks dr Jougan ,,Liturgika katolicka czyli wykład obrzędów Kościoła Katolickiego" Lwów 1899 str. 19-28
1. Ołtarz Wielki i Tabernakulum. Najgłówniejszym miejscem w każdym domu Bożym jest ołtarz poświęcony do sprawowania najśw. Ofiary Now. Zak. czyli Mszy św. Zazwyczaj w każdym kościele jest większa liczba ołtarzy. Ołtarz w presbiteryum zowie się wielkim albo głównym, inne bocznymi. Prócz tego, że się mieści w presbiteryum, w. ołtarzu wyróżnia się od bocznych jeszcze tem, że ma pośrodku tabernakulum (to zn. namiot), gdzie się przechowuje Najśw. Sakr. Ołtarza. Tak właśnie nazywał się w St. Zakonie budynek, w którym przechowana była największa świętość ludu żydowskiego, t. j. arka przymierza. Lecz nierównie większe znaczenie ma tabernakulum dla chrześcijan; w niem bowiem przechowuje się nie już przeobrażenie, ale rzeczywiste ciało Chrystusa Pana. Tabernakulum ma często kształt podłużny, jak arka St. Zakonu, bądź też wązkiego domku czyli szafki ozdobnej, a otwierającej się drzwiczkami z przodu, dla łatwiejszego wydobywania N. Sakramentu na każdoczesny pokarm duchowy dla wiernych. Stąd poszła druga jego nazwa ,,cyboryum" (od łać. ,,cibus" = pokarm). Niekiedy tabernakulum miewa także kształt okrągły, jakby kołowrota z nyżą wewnętrzną na przechowywanie św. postaci. Podczas uroczystego nabożeństwa umieszcza się na wierzchnej części tabernakulum jakby na tronie, t. j. na miejscu wywyższonem i widziałem z dalszych części kościoła, Ciało Pańskie (w monstrancyi lub puszcze) ku czci publicznej. Widzieć Je wtedy można w otoczeniu postaci Aniołów, składających Mu hołd głębokości, i na tle złocistych promieni, a często też pod daszkiem złoconym czyli baldachinem, pięknie ozdobionym u szczytu koroną. Dla wyrażenia hołdu, należnego P. Bogu, ukrytemu w tajemnicy Ołtarza pod postacią chleba, zwiesza się od stropu sklepienia na wprost tabernakulum lampa zw. ,,wieczystą", dlatego, że się w niej ustawicznie, dniem i nocą, pali oliwa. W kościołach katedralnych umieszczają zwykle N. Sakrament w jednej z bocznych kaplic, by przy dłuższem często nabożeństwie u w. ołtarza wierni nie doznawali przeszkody w przyjmowaniu Komunii św. Wierni, jeśli im wypadnie przechodzić poprzed tabernakulum, powinni przyklęknąć dla oddania hołdu Zbawicielowi, utajonemu w Hostyi św.
2. Dolna część ołtarza. Części składowe każdego ołtarza są następujące: a) Stopnie, po których kapłan wstępuje do ołtarza; są one zazwyczaj okryte kobiercami. b) Na stopniach jest położona na całą długość ołtarza szeroka podstawa czyli podłoga, na której kapłan stoi odprawiając Mszę św., aby obecni mogli łatwo widzieć obrzędy Mszy św. c) Antipendyum, t. j. zasłona przedniej części ołtarza od postawy do górnej płaszczyzny. Dawniej była ta zasłona z materyi zwisającej na dół, o barwach zastosowanych do uroczystości, a przeznaczeniem jej było: osłaniać relikwie św. w ołtarzu lub pod nim przechowane. Teraz sporządza się antipendya z kamienia lub drzewa, odpowiednio ozdobionego w malowidła lub rzeźby; nie równie częściej z tkaniny, ujętej w piękne ramy. Pośrodku antipendyum widzieć można zwykle jużto godła symboliczne, (t. j. podające znaczenie przenośne) trzech cnót teologicznych: wiary (krzyż), nadziei (kotwica), i miłości (serce), już też monogramy, t. j. skrócone imiona Chrystusa i Maryi). d) Wierzchnia płyta ołtarzowa (czyli mensa = stół) zrobiona z jednej sztuki twardego kamienia do 10 cntm. gruba a takiej wielkości, iżby cały ołtarz pokrywała. Nazwa ,,mensa" przypomina stół przy ostatniej wieczerzy, na którym Zbawiciel ustanowił ofiarę Mszy św.; zaczem poszło, że od najpierwszych czasów chrześcijaństwa spełniano najśw. Ofiarę choćby na prostych stołach. Na 4 rogach z tej płyty i na środku powinny być wyryte małe i wcale nie głębokie krzyżyki. (Płyta wspierać się powinna na 4 kamiennych słupach, z których każdy ma być z jednej sztuki i tak rozmieszczony w 4 rogach mensy, aby ta do nich przymocowana jedną z nimi stanowiła całość). Taki tylko ołtarz może być poświęcony (konsekrowany) i zowie się stałym. e) Zamiast słupów pod płytą jest często podmurowanie ołtarza, zbudowane w podłużny graniastosłup z marmuru lub twardego ciosowego kamienia (a choćby z dobrze wypalonej cegły). Ciągnie się ono od fundamentów lub podstawy ołtarza a sięga takiej wysokości, by kapłan mógł wygodnie Mszy św. odprawiać. f) Grób, to jest wydrążenie czworograniaste w samym środku płyty, tam gdzie podczas Mszy św. spoczywają św. postacie, (bądź tuż pod płytą w murze ołtarzowym) i to takiej wielkości, (10 ctm. w kwadrat a 3 w głąb(, by się w niem mogła pomieścić metalowa puszka z relikwiami św. Męczenników, którą tam wkłada i zamurowuje biskup podczas poświęcenia ołtarza. Tylko na takim ołtarzu, w którym się mieszczą św. relikwie, można odprawiać Mszę św. Dzieje się to na pamiątkę, że niekdyś, gdy jeszcze z powodu prześladowania chrześcijanie nie mieli publicznych domów Bożych, lecz kryć się musieli w podziemnych, sklepionych pieczarach, nazwanych z gr. katakombami, obierali sobie za mensę (stół) płaską powierzchnię w zagłębieniu nad grobami męczenników. Stąd poszło, że w wielu dawych kościołach nadano samemu podmurowaniu ołtarza kształt grobowca lub trumny, wierzchnią płytą ołtarzową czyli mensą jakby płaskiem wiekiem przykrytej. g) W ołtarzach niemurowanych a nawet w tych murowanych, które jeszcze nie są przez biskupa poświęcone, umieszza się w tem miejscu, gdzie mają na ołtarzu spoczywać św. postacie, przenośne kamieni ołtarzowe, tak zw. z łać. portatyle. Zawierają one również św. relikwie, opieczętowane przez biskupa i szczelnie zamurowane kamienną płytą.
3.Górna część ołtarza. Do uzupełnienia ołtarza właściwego przyczynia się jego część górna, gdzie sztuka kościelna zastosowuje wszechstronne ozdoby. W tej części następujące przedmioty zasługują na uwagę: a) Nastawa ołtarza, t. j. małe podwyższenie w głębi ołtarza, oparte o brzeg mensy od ściany. Tu umieszcza się zwykle świeczniki pod świece, kwiaty sztuczne i naturalne, figury mniejszych rozmiarów, relikwiarze, t. j. przybory o rozmaitych kształtach; zwykle mają one kształt trumieniek lub małych skrzyneczek z przodu oszklonych, a zawierają wewnątrz św. relikwie. b) Nad nastawą wznosi się obramienie, t.j. ozdoby w górnej części ołtarza. Są one zwykle z drzewa, niekiedy z kamienia, a zwłaszcza marmuru. Ich zadaniem jest osłonić filar lub ścianę, do której ołtarz przypiera, a zarazem dodać ozdoby głównemu obrazowi ołtarzowemu. Tu przeto widzieć można słupy i kolumny pięknie rzeźbione, malowane i złocone gzymsy i ornamenta architektoniczne, to za takie, jakich wymaga sztuka budownictwa. Tworzą one czasem dwie kondyguacye, t. j, jakby dwa stopniowo wznoszące się podwyższeni, u szczytu zwężone i zakończone krzyżem. Zależenie od stylu, wedle którego cały kościół jest zbudowany, rozróżnia się także w budowie i sposobie upiększenia górnej części ołtarza style: romański, gotycki, odrodzenia i t. p. c) w środku tych ozdób mieszczą się malowane obrazy w bogatych ramach lub figury Świętych dla nauki, zbudowania i zachęty wiernych, aby ci, którzy z książek czytać nie umieją, mogli z tych obrazów poglądowo czytać i uczyć się prawd chrześć.''. (Św. Grzegorz W.). Od osób świętych, przedstawionych w malowidle lub rzeźbie, ma każdy ołtarz swą nazwę, n. p. ołtarz św. Antoniego. W obrazie u w. ołtarza umieszczony jest św. Patron kościoła, pod którego opieką świątynia pozostaje. Od niego też ma ona swą nazwę, n. p. kościół św. Jana. W starych kościołach można spotkać w górnej części ołtarza, zamiast jednego obrazu, tak zw tryptyk. Jest to szafa płytka, pięknie ozdobiona a zamykana skrzydłami (jakby drzwiami) ; tak w środku szafy, jak na skrzydłach, tak z jednej jak z drugiej strony, są rzeźbione lub malowane postacie Świętych lub zdarzenia z życia i męki Zbawiciela. W ten sposób zamiast zwykłego w ołtarzu jednego obrazu stałego, widzieć można w tryptykach równocześnie kilka obrazów, stosownie do tego, czy są otwarte czy zamknięte (Sławny tryptyk Wita Stwosza z wiek XV. w kościele N. P. Maryi w Krakowie).
4. Godła symboliczne. Często również można oglądać w kościołach i kaplicach, zwłaszcza na drzwiczkach tabernakulum lub na sklepieniu, godła symboliczne to zn. takie wyobrażenia rzeźbione lub malowane, które mają znaczenie przenośne i uzmysławiają jakąś prawdę religijną, n. p. pelikan, karmiący pisklęta krwią z piersi rozdartej, jest symbolem Zbawiciela, który nas karmi krwią własną w Sakr Ołtarza. Baranek z chorągwią jest również wyobrażeniem Zbawiciela, który jako ,,Baranek Boży" ofiarą krzyżową zgładził grzechy całego świata, a temsamem odniósł najwspanialsze zwycięstwo nad czartem, co właśnie wskazuje chorągiew, jako godło tryumfu. Krew płynąca z piersi Baranka jest obrazem Sakr. Ołtarza. Księga na której Baranek spoczywa, opatrzona 7 pieczęciami oznacza 7 św. Sakramentów. Ducha św. przedstawia się zwykle w postaci gołąbka promienistego. Również przymioty Boskie bywają odpowiednio uzmysławiane, n. p ręka opromieniona jest symbolem wszechmocy Boskiej, oko wśród promieni oznacza Boską Opatrzność i t. d. Nie mniej często spotkać się można z przestawieniem narzędzi męki Pańskiej. Najświętszą Pannę Maryę przedstawiają w obrazach najczęściej jako Matkę Boską z Boskiem dzieciątkiem na ręku, często też jako Panna Niepokalaną, uwieńczoną, koroną niebieską i depczącą głowę węża, albo też jak Matkę Bolesną.Aniołowie na obrazach przedstawiani są ze skrzydłami dla wyrażenia szybkości, z jaką spełniają rozkazy Boże. Apostołów wyróżniają bądź oznaki ich posłannictwa ku głoszeniu św. ewangelii, bądź godła ich męczeńskiej śmierci. Tak n. p Piotr św. jako namiestnik Chrystusa P. na ziemi i rządca królestwa niebieskiego przedstawiany bywa z kluczami w ręku, św. Paweł wsparty na mieczu i t d. Ewangeliści wyobrażeni są z otwartą księgą ewangelii i z godłami czyli znakami symbolicznymi, które stoją w związku z początkowymi ustępami ich ewangelii. Św. Mateusz ma godło człowieka, św. Marek lewa, św. Łukasz woła a św. Jan orła, a wszystkie te godła mają skrzydła. Męczenników wyróżniają palmy, jako godła zwycięstwa nad ciałem i uzyskanej nagrody wiecznej, tudzież narzędzia śmierci poniesionej za Chrystusa. Św. Wyznawcy przedstawiani są szatach swego stanu, n. p. biskupich lub zakonnych, lub z godłami cnót, któremi się za życia odznaczali, n. p św. Marcin, dzielący się płaszczem z ubogim, św. Józef z lilią w ręku, jako symbolem zdobiącej go szczególnie cnoty czystości. Ojcowie Kościoła mają zwykle księgę w ręku na oznaczenie głębokiej nauki i znajomości prawdy objawionych. Św. Dziewice odznacza lilia, jako godło czystości, i wieniec wskazujący, że są oblubienicami Chrystusa.
Wszystkie postacie święte mają około głowy złociste promienie, oznaczające ich chwałę w niebie. Takie świetlane około ich głowy promienie zowią się nimbem Święci Pańscy mają nimb okrągły, Najśw. Panna zwykle gwiaździste koło, Zbawiciela P. odznacza nimb trójpromienny lub w kształcie krzyża. Promienie, okalające całą postać świętą, zowią się aureolą i przypadają tylko Trójcy św., osobie Zbawiciela i Matce Boskiej, zwłaszcza w wyobrażeniu Niepokalanego Poczęcia i Wniebowzięcia. Aureola, rozciągająca się do całej grupy osób, zowie się gloryą. Korona na głowie Świętych jest bądź oznaką ich królewskiej godności na ziemi, bądź symbolem narody w niebie.
5. Przybory ołtarza do Mszy św. Na każdym ołtarzu, prócz mensy zaopatrzonej w św. relikwie, znajdować jeszcze powinny do Mszy św. następujące przedmioty: a) Krucyfiks, t. j. krzyż z wizerunkiem ukrzyż. Zbawiciela na przypomnienie krwawej ofiary krzyżowej, która we Mszy odnawia się w sposób bezkrwawy. Krucyfiks umieszczony jest na nastawie nieco na podwyższeniu, by ku niemu można oczy podnosić ; obliczem zwrócony on jest do nazwy kościelnej. Prawo jego ramię stanowi prawą stronę ołtarza i kościoła , a ponieważ po tej czyta się we Mszy św. ewangelia , zowie się ona także stroną ewangelii ; drugie ramię wyciągnięte jest ku lewej stronie ołtarza czyli ku tak zw. stronie epistoły. b) Świeczniki (czyli lichtarze) z woskowemi świecami. Świece oznaczają Chrystusa ,,światłość świata" i przypominają czasy prześladowania Kościoła, kiedy nabożeństwo musiano odprawiać w podziemnych katakombach a panującą w nich ciemność rozpraszać światłem. (Między świecznikami umieszcza się relikwiarze i kwiaty). c) Mensa ołtarzowa musi być pokryta trzema lnianymi obrusami , przypominającymi białe prześcieradła, któremi owinięto ciało Zbawiciela przy złożeniu do grobu. d) Dalej znajdować się powinny na ołtarzu trzy tablice oparte o nastawę ; jedna większa na środku, dwie po bokach. Zowią je kanonami dlatego, że zawierają modlitwy, powtarzające się stale przy Mszy św., by kapłan mógł je łatwo odczytać i uniknąć omyłki.
Prócz tych przedmiotów znajdują się jeszcze na ołtarzu lub obok do użytku przy Mszy św.: a) Pulpit , t. j. podstawka z drzewa o ukośnem oparciu dla mszału. Zamiast niego używa się także, ozdobionych haftem, małych poduszek. b) Dzwonek na stopniach ołtarza, którym ministrant zwraca uwagę obecnych na główne części Mszy św. c) Obok ołtarza umieszcza się zwykle mały stolik (czyli kredens) albo pułeczkę przytwierdzoną do ołtarza z boku, gdzie stoją ampułki, t. j. małe dzbanuszki z winem i z wodą, tacka czyli miseczka, na którą spływać ma woda przy umywaniu rąk podczas Mszy św., mały ręczniczek do ocierania rąk i t. p.
UWAGA. Ołtarz, do którego jest przywiązany odpust zupełny dla mszy św. za dusze zmarłych, zowie się uprzywilejowanym. Oznacza go łać. napis: ,,Altare privilegiatum", umieszczony na tabliczce z boku ołtarza.
Źródło: Ks dr Jougan ,,Liturgika katolicka czyli wykład obrzędów Kościoła Katolickiego" Lwów 1899 str. 19-28
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz